آگهیاعلام امکان ثبت نام کودکان افغان فاقد مدرک هویت در مدارس ایران و همچنین پخش دو برنامه زنده تلویزیونی با موضوع و حضور گروهی از مهاجران افغان ساکن ایران در هفته های گذشته، این گمانه را تقویت کرده است که دست کم بخشی از نهادهای موثر جمهوری اسلامی ایران تصمیم گرفته اند تا رویکرد خود را نسبت به جامعه بزرگ افعانستانی های مقیم ایران تغییر دهند.
نقش نخبگان در به رسمیت شناختن حقوق بنیادین مهاجران افغان در ایران
آمار ارائه شده از منابع مختلف، نشانگر اقامت دست کم دو میلیون مهاجر افغان در خاک ایران است. بسیاری از شهروندان افغانستان از سال های دهه هشتاد میلادی و در پی بالاگرفتن جنگ داخلی، تهاجم خارجی و ناامنی و هراس ناشی از قدرت گرفتن طالبان، زادگاه خود را ترک کرده اند. ایران به دلیل مشترکات زبانی در طول این سال ها به ویژه به کشورِ مقصدِ بخش گسترده ای از مهاجران تاجیک و هزاره بدل شد. با این حال سختی قوانین این کشور در موضوع اتباع خارجی از یک سو و عدم ادغام مهاجران در جامعه مقصد از سوی دیگر، باعث شد تا بخش گسترده ای از مهاجران افغان به حاشیه رانده شوند.
در این میان وضعیت مهاجرانی که مجوز اقامت قانونی نداشتند به مراتب سخت تر از دیگر هموطنانشان است. این گروه پرشمار مهاجران، علاوه بر خطر اخراج، به دلیل سکونت غیرمجاز از حقوق اولیه قانونی، از جمله حق دسترسی به دادرسی عادلانه و حق برخورداری از تحصیل محرومند.
با این حال در میان مهاجران قانونی افغان در ایران، تعدادی توانسته اند با غلبه بر مشکلات پرشمار اقتصادی، هویتی، سیاسی و اجتماعی، تحصیلات عالی خود را به اتمام رسانده و با تغییر موقعیت شغلی، از «حاشیه» به «متن» جامعه وارد شوند.
سید نادر موسوی، کارشناس ارشد جامعه شناسی از دانشگاه تهران، سردبیر ماهنامه کودکان آفتاب و بنیانگذار خانه کودکان افغانستان، تحصیلات خود را از کلاس سوم ابتدایی در ایران ادامه داده است. او با تائید فرضیه تغییر رویکرد دولت ایران نسبت به مهاجران افغان درباره علت این امر به یورونیوز گفت: «نخبگان افغان در طول این سال ها تلاشی برای شناساندن خود به جامعه ایران نکردند. ایرانی ها شناخت درستی از جامعه مهاجران افغان نداشتند. اما این روند در سال های گذشته تغییر کرده است.» او با اشاره به حضور شاعران افغان در جلسات سالانه شعرخوانی در حضور رهبر ایران می گوید: «یکی از شعرها مستقیما مشکلات افغانستانی های مهاجر را مطرح کرد. شاید همین حضور مستقیم یکی از دلایل صدور دستور از سوی رهبر انقلاب مبنی بر حق تحصیل تمام کودکان افغان، حتی کودکان فاقد مجوز اقامت در ایران بوده باشد.» آقای موسوی پیگری رسانه ای این دستور رهبر ایران را یکی دیگر از عوامل تغییر رویکرد آموزش و پرورش در ثبت نام عمومی دانش آموزان افغان توصیف کرده و گفت: « هم اکنون شمار زیادی روزنامه نگار و خبرنگار افغان در خبرگزاری های فارس و تسنیم ایران کار می کنند و روزنامه شرق هم روزنامه نگار افغان دارد. همه این افراد از نسل دوم مهاجران افغان در ایران هستند. شاید بدون پیگیری رسانه ای این دستور به فراموشی سپرده می شد.» این جامعه شناس و پژوهشگر، ویژگی دو برنامه تلویزیونی پخش شده با موضوع مهاجران افغان را در نگاه برابر تهیه کنندگان و مجری به مهمانان دانسته و آن را یک اقدام بسیار مثبت ارزیابی می کند. وی در توضیح این مساله گفت: «در جامعه ایران همیشه نگاه ها به مهاجران افعان از بالا به پایین است.»
چقدر این برنامه #خندوانه رامبد جوان با حضور افغانستانی‌های ساکن #ایران تو برنامه‌اش خوب و عالی بود. زنده باد و دمش گرم. #افغانستان
— Sadraa Mohaqeq (@SadraMohaqeq) August 2, 2015
نرخ های متفاوت شهریه
انتشار خبر ثبت نام عمومی دانش آموزان مهاجر افغان و به ویژه کودکان فاقد مجوز اقامت در ایران، همچنین بحث های گسترده ای را در شبکه های اجتماعی به راه انداخته است؛ گروهی از کاربران با یادآوری مشکلات خود در زمان ثبت نام، مساله اخذ شهریه در مدارس دولتی را به عنوان یکی از چالش های عمده ادامه تحصیل کودکان افغان در ایران توصیف کرده اند. این در حالی است که براساس بخشنامه وزارت آموزش و پرورش ایران، قرار بود امسال وجهی از دانش آموزان خارجی مهاجر در ایران اخد نشود. خلیل‌الله بابالو، قائم مقام وزیر آموزش و پرورش در امور بین‌الملل در این باره به خبرگزاری تسنیم گفته است:« اقدام مدارس برای دریافت شهریه از دانش‌آموزان افغان بر خلاف بخشنامه ارسال شده است. در بخشنامه ارسال شده از سوی مرکز امور بین‌الملل آموزش و پروش تأکید شده دانش‌آموزان افغان فعلا شهریه‌ای را به مدارس پرداخت نکرده و مدارس با اخذ تعهد از آن‌ها ثبت‌نام کنند تا تصمیمات لازم برای تعیین شهریه اخذ شود.»
درباره روند ثبت نام و اخذ شهریه از دانش آموزان افغان ساکن ایران، خانم دکتر مرضیه شریفی، مدرس و مدیر مرکز آموزشی -فرهنگی ثارالله (نهادی که مختص دانش آموزان اتباع خارجی است) به یورونیوز گفت: «مراحل ثبت نام به صورت عادی انجام می شود. برای کودکان فاقد برگه هویت، کفالت نامه تهیه و ثبت نام انجام می شود. البته دو نوع شهریه از سال های قبل وجود داشته که یکی با رقم کمتر از دانش آموزان دارای کارت اقامت ایران اخذ می شود و دیگری با مبلغ بیشتر، از دانش آموزانی دارای پاسپورت افغانستان گرفته می شود. به نظر می رسد درباره کودکان فاقد مجوز اقامت هم همین مبلغِ بیشتر اخذ شود.»
ادغام مهاجران افغان و مساله امنیت منطقه ای
یکی دیگر از موارد مورد توجه گروهی از کاربران شبکه های اجتماعی مساله حضور پررنگ داوطلبان افغان در گردان های موسوم به «مدافعان حرم» در سوریه است. به اعتقاد این کاربران مساله حضور همزمان نظامیان و شبه نظامیان ایرانی و افغان در جبهه ای واحد در جنگ سوریه باعث توجه بیشتر مقام های ایرانی به مهاجران افغان شده است.
مرضیه شریفی، از زاویه ای دیگر بحران های امنیتی در منطقه را در تغییر رویکرد ایران به مهاجران افغان موثر می داند؛ وی در این باره به یورونیوز گفت: « به نظر می رسد مساله حضور داعش و گروه های تروریستی دیگر در خاورمیانه و به ویژه در افغانستان بر تصمیمگیری نهادها و مسئولان ایرانی تاثیر گذاشته و آن ها را برای ادغام بیشتر مهاجران افغان در جامع ایران ترغیب کرده است. کسی مایل نیست تا بخشی هرچند ضعیف و کوچک ازاین افراد، جذب گروهای تندرو شود.»