یورونیوز دلایل و پیامدهای این استعفا را در گفت‌وگو با پیروز مجتهدزاده، الهه کولایی و احمد بخشایش اردستانی بررسی کرده است.
آگهیگزارش از هومان دوراندیش
استعفای ناگهانی و غیرمنتظره محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه دولت حسن روحانی، ایران را در کانون اخبار سیاسی جهان قرار داده است و ناظران و تحلیلگران سیاسی در داخل و خارج کشور درباره دلایل و پیامدهای این استعفا گمانه‌زنی می‌کنند.
آقای ظریف در آخرین دقایق دوشنبه شب، با انتشار پستی در اینستاگرامش، کناره‌گیری خودش از دولت روحانی را اعلام کرد و بابت «ناتوانی برای ادامه خدمت و تمام کاستی‌ها و کوتاهی‌ها در دوران خدمت» عذرخواهی کرد. خبر استفعای محمدجواد ظریف، بامداد سه‌شنبه از سوی مقامات وزارت خارجه ایران تایید شد و در حالی که ابتدا خبر پذیرش این استعفا از سوی حسن روحانی رئیس جمهور ایران نیز منتشر شد، دقایقی بعد سخنگوی دولت خبر پذیرش این استعفا را تکذیب کرد.
یورونیوز دلایل و پیامدهای این استعفا را در گفت‌وگو با پیروز مجتهدزاده، الهه کولایی و احمد بخشایش اردستانی بررسی کرده است.
ماموریت ظریف ناممکن شده
الهه کولایی، مدیر گروه مطالعات منطقه‌ای در دانشگاه تهران و نماینده اصلاح‌طلب مجلس ششم، درباره دلیل استعفای محمدجواد ظریف به یورونیوز گفت: «آقای دکتر ظریف با یک ماموریت مشخص برای توسعه روابط سازنده با جامعه بین‌المللی اداره امور روابط خارجی ایران را بر عهده گرفت. با توجه به تجربه‌های گذشته و تحولات اخیر به نظر می‌رسد ایجاد شرایط نامناسب در مسیر ماموریت آقای ظریف، امکان تحقق هدف و وظیفه مذکور را برای ایشان دشوار تا غیرممکن ساخته است. بنابراین وقتی چنین کارکردی امکان تحقق پیدا نکند، فردی که این وظیفه بر عهده او نهاده شده، ترک کردن عرصه را به ماندن ترجیح دهد. به نظرم اقدام آقای ظریف بسیار عقلانی و منطقی بوده است.»
جواد ظريف در اولين اظهار نظرش پس از استعفا، گفت: «امیدوارم استعفای بنده تلنگری برای بازگشت وزارت امور خارجه به جایگاه قانونی اش در روابط خارجی باشد.» وی همچنين در واکنش به خبر استعفای جمعی از دیپلمات ها و مدیران وزارت امور خارجه در صورت قطعی شدن استعفایش گفت:«تاکید بنده به همه برادران و خواهران عزیز در وزارت خارجه و نمایندگی‌ها این است که با کمال صلابت وظایف خود در دفاع از کشور را دنبال کنند و از چنین اقداماتی بشدت پرهیز کنند.»
هدف ظریف فشار بر مجمع تشخیص است
احمد بخشایش اردستانی، نماینده اصولگرای مجلس نهم و استاد روابط بین‌الملل در دانشگاه تهران، درباره انگیزه استعفای ظریف به یورونیوز گفت: «استعفای ظریف دو معنا دارد. این اقدام را می‌توان این طور تفسیر کرد که آقای ظریف به پایان خط رسیده و کاری را نمی‌تواند جلو ببرد. در واقع ما در انتهای کار دولتی هستیم که آن را دولت لیبرال در ایران می‌دانند و چشم امیدش به خارج از کشور است. آقای ظریف در مصاحبه‌هایش گفته است که ایران قبل از برجام نفت بیشتری صادر می‌کرد تا بعد از برجام. و این یعنی وقتی ما در چارچوب برجام عمل می‌کنیم، کاری از دستمان برنمی‌آید. بنابراین ظریف می‌خواهد خودش را نجات بدهد و این پایان کار دولت از لحاظ روانی است. شاید دولت روحانی بعد از این هم حضور داشته باشد اما کار مهمی از دستش برنمی‌آید. اما تفسیر دوم از این استعفا این است که آقای ظریف با این کار خودش تلاش کرده تا به مجمع تشخیص فشار وارد کند برای تصویب الحاق ایران به کنوانسیون پالرمو و cft. به نظر من هم این لوایح تصویب می‌شوند.»
خانم کولایی هم درباره احتمال اعمال فشار جواد ظریف بر مجمع تشخیص مصلحت نظام از طریق استعفایش از وزارت خارجه می‌گوید: «در عالم سیاست همه این نوع سناریوها قابل بررسی است و می‌توان تصور کرد که آقای دکتر ظریف در این زمینه می‌کوشد از ظرفیت‌های داخلی استفاده کند. اما این امر جدا از تجربه‌های پیشین و تلاش‌های گذشته نیست. حتی اگر چنین هدفی هم پس پشت این استعفا باشد، باز هم می‌توان این استعفا را در چارچوب اجرای دیپلماسی تحلیل کرد.»
حسن روحانی امروز (سه‌شنبه) در پنجاه و هشتمين مجمع عمومی بانک مرکزی از مقاومت در برابر تصويب لوايح دولت در خصوص قبول پيشنهادات اف.ای.تی.اف انتقاد کرد و گفت: «نمي‌شود کشور را به دست ده، بيست نفر داد و هر تصميمی که گرفتند، بگوييم تابعيم. صاحب اين کشور ملت بزرگ است.» وی همچنين از جواد ظريف و بيژن زنگنه، وزير نفت، به عنوان وزرايی نام برد که در خط مقدم ايستادگی ايران در برابر آمريکا قرار دارند.
ظریف ضعیف است
اما پیروز مجتهدزاده، استاد جغرافیای سیاسی، استعفای ظریف را ناشی از به‌هم‌ریختگی دولت روحانی و سلوک شخصی محمدجواد ظریف می‌داند و می‌گوید: «من نمی‌دانم استعفای ظریف پذیرفته می‌شود یا نه؛ چون در جریان نحوه کار این دولت نبوده و نیستم. ولی شخص آقای ظریف آدم بسیار ضعیفی است. من کاری ندارم او دیپلمات یا وزیر خارجه خوبی است یا نه. ظریف در برابر کوچکترین ناملایمات تسلیم می‌شود. ظریف وزیر خارجه دولتی شده که از داخل و خارج تحت محاصره و هجوم است. بنابراین عجیب نیست چنین فردی هر چند وقت یکبار استعفا کند و آقای روحانی هم استعفایش را نپذیرد. من اطلاع دارم که آقای ظریف یکبار خانه‌نشین شده بود و به وزارت خارجه نمی‌رفت. می‌گفتند مریض است و به همین دلیل به وزارتخانه نمی‌رود. بعد آقای روحانی با پیغام و پسغام و تهدید، او را به وزارت خارجه برگرداند. بنابراین ضعف شخصیتی آقای ظریف در این استعفا موثر است. عامل دوم مدیریت مغشوش آقای روحانی است که ظاهراً بر کابینه خودش هم مسلط نیست. یعنی معلوم نیست روحانی رئیس جمهور ایران است یا واعظی. دولت روحانی به شدت بی‌کفایت است و گرفتار سوءمدیریت و بلبشو. این دولت حتی در اداره نهاد ریاست جمهوری هم دچار سوء مدیریت است. بنابراین من تعجب نمی‌کنم اگر آقای ظریف این بار جدی استعفا داده باشد و برای همیشه از همکاری با این دولت کنار بکشد. پست آقای ظریف حساس‌ترین و شکننده‌ترین پست جمهوری اسلامی است، در شرایطی که روابط خارجی ایران در بدترین وضع ممکن قرار دارد و هجمه سیاسی به جمهوری اسلامی از همیشه شدیدتر است. نتیجه این وضع چیزی نیست جز فاجعه. پس عجیب نیست که ظریف مایل به ادامه همکاری نباشد. ولی بسیاری از قهر کردن‌های آقای ظریف سیاسی نیست، شخصی است. و این ناشی از ضعف آقای ظریف است.»
پیروز مجتهدزاده همچنین رابطه استعفای ظریف با اعمال فشار بر مجمع تخسیص مصلحت نظام را رد می‌کند و می‌گوید: «استعفای ظریف ربطی به تصویب نشدن احتمالی و قریب‌الوقوع دو لایحه مرتبط با اف.ای.تی.اف در مجمع تشخیص مصلحت نظام ندارد. چنین تحلیل‌هایی دال بر این است که درایت دیپلماتیک و سیاسی و ژئوپلتیکی آقای ظریف خیلی بالاست ولی من چنین چیزی را در ظریف نمی‌بینم. ظریف یک کارگزار دینی است. او یک آدم فنی و تکنوکرات نیست.»
استفعای ظریف به برجام لطمه نمی‌زند
آقای مجتهدزاده درباره سرنوشت برجام پس از استعفای ظریف گفت: «استعفای ظریف هیچ ربطی به آینده برجام ندارد. برجام در دست ظریف و روحانی نیست. برجام را اروپایی‌ها سعی کرده‌اند سر پا نگه دارند و ایران هم همکاری چندانی در این زمینه با اروپا نکرده است. اسرائیل هم در این میان در تلاش است رابطه ایران و اتحادیه اروپا را آن قدر خراب کند که اروپا هم قید برجام را بزند. الان برجام برای جمهوری اسلامی ایران دستاوردی ندارد. آنچه برای ایران اهمیت دارد، نفس روابط فعلی با اتحادیه اروپا و شکاف بین اروپا و دولت ترامپ است. از سوی دیگر، اتحادیه اروپا به دلیل روابط خاصی که با آمریکا پیدا کرده، می‌کوشد ایران را در برجام حفظ کند و کنار رفتن ظریف هیچ تاثیری در منتفی شدن این تلاش اروپا ندارد.»
خانم کولایی درباره عاقبت برجام در صورت قطعی شدن کناره‌گیری ظریف می‌گوید: «اجرای برجام لوازم و ضرورت‌هایی را می‌طلبید و می‌طلبد که بخشی از آن باید در محیط داخلی و بخشی از آن هم باید در محیط بین‌المللی فراهم شود. محیط بین‌المللی که مسائل خود را دارد؛ تصور می‌کنم مساله آقای ظریف محیط داخلی است که در واقع امکان اجرایی کردن تعهدات ایران را با چالش‌های جدی در داخل کشور روبرو کرده و مانع انجام وظایف دیپلمات ارشد و عالی‌رتبه‌ای مثل دکتر ظریف شده است. به نظر می‌رسد آقای ظریف در اثر چنین شرایطی این تصمیم را اتخاذ کرده باشد.»
احمد بخشایش اردستانی هم می‌گوید: «برجام مرده است و آقای روحانی برای اینکه بگوید در سیاست خارجی کاری کرده، برجام را به رخ می‌کشد. روحانی و تیمش امیدوارند ترامپ کنار برود و برجام را نجات دهند. ظریف هم چنین امیدی دارد.»
ظریف کنار نمی‌رود
در حالی که احمد بخشایش اردستانی معتقد است «استعفای ظریف پذیرفته نمی‌شود و ظریف صد در صد وزیر خارجه ایران باقی خواهد ماند» و تاکید می‌کند که «این استعفا یک بازی است؛ چراکه علاقه آقای ظریف به قدرت مثل علاقه ماهی به آب است»، پیروز مجتهدزاده درباره پایان قصه استعفای ظریف می‌گوید: «من نمی‌دانم استعفای ظریف پذیرفته می‌شود یا نه. شیوه کار دولت روحانی مطلقاً علمی نیست. همه چیز در این دولت شخصی و خصوصی است. استعفای ظریف پذیرفته شود یا نشود، از دید من فرقی نمی‌کند. به هر حال کس دیگری به جای ظریف می‌آید و چیزی تغییر نمی‌کند. روابط با اروپا و برجام هم ساخته آقای ظریف نیست. روابط فعلی ایران با اروپا، ساخته اروپایی‌هاست؛ چنانکه برجام هم ساخته جان کری بود.»
استعفا در اثر خطر جنگ؟
الهه کولایی در پاسخ به این سوال که آیا آقای ظریف با توجه به هشدار اخیرش درباره جدی بودن خطر جنگ، استعفا کرده تا وزیر خارجه ایران در دوران جنگ نباشد، می‌گوید: «آقای ظریف به عنوان یک دیپلمات ارشد بی‌تردید سناریوهای محتمل در سیاست خارجی کشور را مورد توجه قرار داده و هشدارش درباره جدی بودن خطر جنگ هم بدون دلیل و مدرک و شاهد صورت نگرفته است. با توجه به نکته‌ای که درباره ماموریت دکتر ظریف در سیاست خارجی ایران گفتم، به نظر می‌رسد اگر چنین چشم‌اندازی کمرنگ شود، ما باید شاهد این نوع رفتار نیز باشیم.»
اما پیروز مجتهدزاده در پاسخ به سوال فوق گفت: «اینکه ظریف کنار بکشد تا وزیر خارجه ایران در دوران جنگ نباشد، مطلقاً نادرست است. شما خیلی به ظریف و تفکرش اعتبار می‌دهید با این سوال! من ده ماه پیش مقاله‌ای نوشتم و گفتم ایران به بن‌بست رسیده است. یا باید بجنگیم و از بین برویم، یا باید تسلیم بشویم و از بین برویم. اما راه سومی هم وجود دارد و آن اینکه، شما خودتان رابطه با حماس و حزب الله و سوریه را قطع بکنید. اگر خودتان این اقدامات را انجام دهید، دیگر نمی‌گویند تسلیم فشارهای خارجی شدید. یعنی خودتان باید سیاست خارجی ایران را به نحو جدی تغییر دهید. من گمان نمی‌کنم استعفای ظریف با خطر جنگ مرتبط باشد. آقای ظریف این قدر درایت ندارد.»
بشار اسد و استعفای ظریف
خانم کولایی احتمال استعفای ظریف به دلیل حضور نداشتنش در دیدار با بشار اسد را منتفی نمی‌داند و می‌گوید: «هدایت سیاست خارجی و امور مربوط به این حوزه به طور طبیعی باید در داخل ساختارهای موجود در نظام طراحی و اجرا شود. وزیر امور خارجه در بالاترین سطح اجرایی، به طور طبیعی باید انتظار حضور در همه موقعیت‌های مربوط به عرصه روابط بین‌الملل و اجرای دیپلماسی را داشته باشد. بنابراین احتمال استعفای دکتر ظریف به دلیل عدم حضورش در این دیدار، کاملاً قابل ارزیابی است و بعید نیست که دعوت نشدن وی به جلسه دیدار با بشار اسد، در استعفای او موثر بوده باشد.»
آگهیآقای بخشایش اردستانی هم درباره این شایعه که ظریف به دلیل دعوت نشدنش به جلسه ملاقات بشار اسد با رهبر ایران و حسن روحانی استعفا کرده، گفت: «استعفای آقای ظریف ربطی به عدم حضورش در دیدار بشار اسد و رهبری ندارد. رهبری از زمان احمدی‌نژاد بشار اسد را تقویت می‌کرد و قاسم سلیمانی را به سوریه می‌فرستاد. از طرف مجلس هم آقای بروجردی به سوریه می‌رفت و احمدی‌نژاد به سوریه نمی‌رفت. ظریف هم اعتقاد چندانی به این همه حمایت از بشار اسد ندارد ولی چون سیاست نظام و رهبری است، مجبور است اطاعت کند.»
جانشین ظریف: میانه‌رو یا تندرو؟
پیروز مجتهدزاده با رد این تحلیل که کنار رفتن ظریف نشانه تند و تیز شدن قریب‌الوقوع سیاست خارجی دولت روحانی است، گفت: «این‌ها حرف‌های اصلاح‌طلبان است. این جماعت عمری روی شایعات زندگی کرده‌اند. وزیر خارجه تندرو در قیاس با ظریف چه کسی می‌تواند باشد؟ چنین کسی وجود ندارد. یعنی نمی‌تواند وزیر خارجه دولت روحانی بشود. اصلاح‌طلبان جزو Chattering classes هستند. یعنی دور هم می‌نشینند و آسمان و ریسمان می‌بافند. ظریف بهترین انتخاب این‌هاست و غیر از او کسی را ندارند. جانشین احتمالی ظریف آقای واعظی است که او خیلی بدتر از ظریف است. ظریف سه چهار سال است که استعفا می‌دهد. آیا در استعفاهای قبلی‌اش هم قرار بوده سیاست خارجی جمهوری اسلامی تغییر کند و تند و تیز شود؟ استعفای ظریف محصول بی‌کفایتی دولت روحانی و ضعف شخصی خود ظریف است.»
اما الهه کولایی برخلاف پیروز مجتهدزاده تلویحاً می‌گوید که وزیر خارجه بعدی ایران متفاوت از جواد ظریف و متناسب با پررنگ شدن تهدیدات خارجی علیه ایران خواهد بود: «تصور نمی‌کنم در ساختار تصمیم‌گیری در کشور ما این نوع جابجایی‌ها بدون پیامد جدی باشد. پیامدهای آن البته می‌تواند گوناگون باشد. اگرچه عملگرایی در سیاست خارجی ایران همیشه جایگاه قابل توجهی داشته، اما تحولات منطقه و تهدیدهایی که در شرایط کنونی متوجه ایران است، می‌تواند در انتخاب وزیر خارجه بعدی موثر باشد.»
واعظی جانشین ظریف می‌شود
آقای مجتهدزاده درباره جانشین محمدجواد ظریف در صورت پذیرفته شدن استعفای وی از سوی حسن روحانی، به یورونیوز گفت: «من حدس می‌زنم آقای واعظی جانشین ظریف شود. امیدوارم که واعظی بیاید تا کار دولت روحانی یکسره شود! البته ممکن است صادق خرازی بیاید. خرازی خیلی تلاش کرد وزیر خارجه روحانی بشود ولی روحانی قبول نکرد. اما طی این مدت، آقای ظریف عملاً کارگزار صادق خرازی بوده. این‌ها احتمالاتی است که به نظر من می‌آید.»
محمود واعظی رئیس دفتر رئیس جمهور ایران است و در دولت قبلی حسن روحانی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات بود.
آگهیخانم کولایی هم اگرچه اسمی از جانشین احتمالی محمدجواد ظریف نمی‌برد ولی می‌گوید: « در این زمینه، هماهنگی فرد منتخب با سیاست‌های کلان نظام در روابط خارجی اهمیت دارد. مطمئناً فردی در این جایگاه قرار می‌گیرد که بتواند رفتار خود را بر اساس رویکردهای حاکم تنظیم کند.»