با شدت گرفتن تنش میان تهران و واشنگتن، ولادیمیر پوتین تاکید کرد که روسیه آتشنشانی نیست که همه چیز را نجات دهد. اما طی روزهای اخیر این پرسش مطرح شده است که آیا مسکو به دنبال آن است تا آبی بر آتش منازعه ایران و آمریکا در خلیج فارس بریزد؟
نویسنده: احمد وخشیته، استادیار دانشگاه دوستی ملل روسیه
اگرچه با شدت گرفتن تنش میان تهران و واشنگتن در آستانه سالگرد خروج آمریکا از برجام، ولادیمیر پوتین تاکید کرد که روسیه آتشنشانی نیست که همه چیز را نجات دهد اما طی روزهای اخیر این پرسش مطرح شده است که آیا مسکو با ارائۀ سند «مفهوم امنیت جمعی در خلیج فارس» به شورای امنیت سازمان ملل، به دنبال آن است تا آبی بر آتش منازعه ایران و آمریکا در خلیج فارس بریزد؟
به دنبال تحریم نفتی ایران از سوی آمریکا و سیاستگذاری جدید تهران مبنی بر کاهش تعهدات خود در چارچوب برجام، تنش لفظی میان دو کشور طی ماههای اخیر به سطح بسیار بالایی رسید.
محمد جواد ظریف تحریمها را جنگ اقتصادی نامید و حسن روحانی نیز با اشاره به اینکه تداوم جنگ اقتصادی علیه ایران میتواند به تهدیدات دیگری منجر شود، تاکید کرد که اگر نفت ایران صادر نشود، هیچ نفتی از منطقه صادر نخواهد شد.
سپس دامنه این جدال فراتر رفت و سپاه پاسداران یک پهپاد آمریکایی را سرنگون کرد و اندکی پس از آن در واکنش به توقیف یک نفتکش ایرانی در جبلالطارق، نفتکش بریتانیایی در خلیج فارس توقیف شد.
اما در میانۀ بانگ و غوغا در خلیج فارس، مسکو که در سالهای اخیر سیاست خارجی خود در خاورمیانه را بار دیگر فعال کرده و به عصر شوروی پیشین بازگشته است مواضع آرامی را دنبال میکند. از یک سو سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه معتقد است که بیمسئولیتی آمریکا برجام را به این نقطه رسانده است و تاکید میکند که ایران حق دارد برخی تعهدات برجامی خود را تعلیق کند و از سوی دیگر دمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین ضمن نگرانی از تداوم تنشها بین دو کشور از تصمیمات اخیر ایران ابراز تاسف میکند.
نگاه روسیه به منازعات خلیجفارس چگونه است؟
پس از سرنگونی پهپاد آمریکایی از سوی ایران، نخستین واکنش در روسیه از سوی پوتین مطرح شد. وی در یک برنامه تلویزیونی، مناقشه نظامی بین این دو کشور را برای منطقه فاجعهبار دانست و اعلام کرد که این کار باعث افزایش خشونت و افزایش شمار پناهندگان در خاورمیانه میشود.
سخنگوی کرملین نیز نسبت به اقدامات تلافی جویانۀ آمریکا هشدار داد و رئیس کمیته امور بینالملل دومای روسیه ایران را نقشآفرین بزرگ منطقه توصیف کرد که ثبات و امنیت غرب آسیا به مواضع آن بستگی دارد.
در ادامه و به دنبال توقیف نفتکش بریتانیایی از سوی ایران، سرگئی ریابکوف، معاون وزیر خارجه روسیه از یک سو اقدامات بریتانیا در خلیجفارس را انزجار آور دانست و از سوی دیگر با اعلام ابراز نگرانی مسکو تصریح کرد که ریسک رویارویی مستقیم پیرامون ایران افزایش یافته است.
در همین رابطه ایرینا کودریاشوا، استاد دانشگاه وزارت خارجه روسیه در گفتگو با یورونیوز فارسی با اشاره به توقیف نفتکش بریتانیا از سوی ایران معتقد است: «شرایط بسیار خطرناکی وجود دارد که میتواند منجر به افزایش تنشها در منطقه شود.»
خانم کودریاشوا در ادامه، با «متعادل و سازگار» توصیف کردن رویکرد روسیه در قبال وضعیت موجود افزود: «میخائیل بوگدانوف، معاون وزیر خارجه در تاریخ بیست و سوم ژوئیه مفهوم امنیت جمعی در منطقه خلیجفارس را ارائه کرد و بر اساس این سند، ایجاد یک مکانیسم همکاری فراگیر در منطقه بر اساس برنامهای بلندمدت و عملیاتی را راه حل اطمینان برای ایجاد امنیت در خلیج فارس دانست.»
بیشتر بخوانید:
- روحانی: تنگه هرمز جای شوخی نیست
- تنش در تنگه هرمز؛ عربستان با حضور نظامیان آمریکا در خاک خود موافقت کرد
- فرمانده نیروی دریایی سپاه: اگر از استفاده از تنگه هرمز منع شویم آن را خواهیم بست
آیا رویکرد پیشنهادی روسیه در رابطه با خلیج فارس، ضمانت اجرایی دارد؟
در سایت وزارت خارجه روسیه در تبیین این سند آمده است که تامین امنیت، یکی از مهمترین مشکلات منطقهای زمان ما در منطقه استراتژیک خلیج فارس است. تحولات نظامی-سیاسیِ سالهای گذشته در خاورمیانه و شمال آفریقا از یک سو و رشد سریع تهدیدات تروریستی در این منطقه که ذخایر عظیم انرژی در آن قرار دارد از سوی دیگر، عواقب فاجعه آمیزی برای سیستم روابط بینالملل و همچنین امنیت انرژی و اقتصاد جهانی دارد.
این سند در ادامه بر ضرورت اقدامات جدی و موثر در سطح منطقهای و بینالمللی به منظور اصلاح و بهبود هر چه بیشتر اوضاع در خلیج فارس تاکید دارد تا به موجب آن بر بحران غلبه شود و به سوی صلح، همسایگی خوب و توسعه پایدار حرکتی شکل گیرد.
ایده ایجاد یک سیستم امنیتی در منطقه خلیجفارس میتواند نقش اساسی در تحکیم فعالیت سیاسی و دیپلماتیک در منطقه داشته باشد. مطابق این سند، مفهوم امنیت روسیه در منطقه خلیج فارس بر این اصول استوار است:
- تحکیم کلیه نیروهای علاقمند به از بین بردن یک مرکز افراطی تروریستی در خاورمیانه؛
- بسیج افکار عمومی مسلمانان و سایر کشورها برای مقابله با تهدیدات تروریستی؛
- پایبندی همه طرفین به مصوبات بینالمللی و مهمتر از همه منشور سازمان ملل متحد؛
- اجرای عملیات به منظور دستیابی به صلح باید تنها بر اساس قطعنامههای شورای امنیت یا به درخواست مقامات قانونی کشوری که قربانی حملات به خاکش شده صورت پذیرد.
- سیستم امنیتی خلیج فارس باید مبتنی بر احترام به منافع همه طرفهای منطقهای و سایر طرفهای درگیر در همه زمینهها باشد.
- چندجانبهگرایی به عنوان مکانیسمی برای فرایند تصمیمگیری و اجرای آن وجود داشته باشد.
- ارتقا سیستم امنیتی به منظور مبارزه با تروریسم بینالمللی، حل بحرانهای سوریه، یمن، عراق و موضوع هستهای ایران صورت پذیرد.
- اعمال اصل اعتمادسازی و ارائه تضمینهای امنیتی متقابل میان کشورهای حوزه خلیجفارس؛
حال این سوال مطرح است که روند تحقق سند پیشنهادی روسیه، در صورت اجماع تمامی طرفین تا چه میزان قابلیت و ضمانت اجرایی دارد؟ چرا که تا کنون بیش از دهها نشست و مذاکره در قالب وین، ژنو، سوچی، آستانه و استانبول در سالهای گذشته با محوریت حل بحران سوریه برگزار شده، ولی همچنان نتیجه مطلوب حاصل نشده است و طرفین به اجماعی برای صلح دست نیافته اند. کشورهایی که اکنون تنش آنها در کارزار خلیج فارس رویارویی شفافتری پیدا کرده است.
نیکیتا مندکوویچ، تحلیلگر مسائل خاورمیانه در شورای روابط بینالملل روسیه در گفتگو با یورونیوز فارسی در رابطه با طرح پیشنهادی از سوی روسیه معتقد است: «این پروژه شامل پیشنهاداتی در مقیاس بزرگ است که به ناچار با مخالفت برخی بازیگران منطقهای روبرو خواهد شد؛ به عنوان مثال پیشنهاد کاهش حضور قدرتهای خارجی در خلیج فارس، به وضوح به پایگاههای ایالات متحده در کشورهای عربی این منطقه اشاره دارد. یا راه حل بحران یمن که به ایران و عربستان وابسته است.»
مدیر باشگاه تحلیلی اوراسیا در ادامه تاکید کرد: «با این وجود تعدادی از ابتکارات شانس خوبی برای اجرا دارند و لازم است میان طرفین خطوط ارتباطی برقرار شود و قالبهای جدید مذاکره و گفتگو با مشارکت روسیه، آمریکا، اتحادیه اروپا، چین و هند صورت پذیرد.»
آقای مندکوویچ در ادامه افزود: «من فکر میکنم که مسکو به خوبی میداند که همه پیشنهادها قابل پذیرش نیستند، اما این پروژه بر راه حلهای عبور از بحران منطقه خلیجفارس تاکید دارد و یک روند مهم سیاسی برای این منطقه را آغاز خواهد کرد.»
رزمایش نظامی روسیه و ایران چه پیامی برای ائتلاف آمریکا دارد؟
دریادار خانزادی که به مناسبت روز نیروی دریایی روسیه به سنت پترزبورگ سفر کرده بود، پس از بازدید از ناوگان نیروی دریایی روسیه ازتوافق با روسیه برای برگزاری رزمایش مشترک در دریای عمان و شمال اقیانوس هند خبر داد. موضوعی که برخی رسانهها محل برگزاری آن را به اشتباه خلیجفارس اعلام کرده بودند.
برخی تحلیلگران بر این باور هستند که برگزاری این رزمایش از سوی ایران مطرح شده است. در واقع این مطلب که فرمانده نیروی دریایی ارتش ایران گفته است امیدواریم این مانور تا پایان سال جاری صورت بگیرد، نشان میدهد که برگزاری رزمایش هنوز به قطعیت کامل نرسیده است. به باور این کارشناسان، تهران برای آن که در منازعات کنونی با آمریکا و متحدان منطقهای و فرامنطقهای خود در خلیج فارس از قدرت چانهزنی بالایی برخوردار باشد، لازم است روسیه و چین را با خود همراه کند.
روسها اگرچه تا کنون در سیاست رسمی و علنی خود رفتار تهران را نتیجه عملکرد ترامپ میدانند و آمریکا را محکوم کردهاند، اما به نظر میرسد تهران سیاست عملی کرملین را جستجو میکند. به عبارتی دیگر ایران برای آنکه روسیه را با خود به طور عملیاتی همقدم کند، در گام اول لازم میداند آنها نیز در آبهای جنوبی خیس شوند؛ چرا که در این هنگام اتحادی شکل خواهد گرفت. رویکردی که ممکن است تهران در ادامه با چین نیز آن را دنبال کند.
اما در مقابل برخی تحلیلگران سناریوی دیگری را مطرح میکنند و معتقدند که اکنون فرصت مناسبی است تا روسیه نیز به آبهای خلیج فارس راه یابد و به دنبال راهی برای ایجاد پایگاه و نفوذ نظامی خود به این منطقه باشد. آنچه که مسلم است روسیه در طرح ارسالی خود به شورای امنیت به دنبال خروج نیروهای نظامی غیربومی از منطقه است. موضوعی که میتواند با زمزمههای ورود به خلیجفارس، قدرت چانهزنیاش را افزایش دهد.
در همین رابطه فرهاد ابراهیموف، عضو باشگاه والدای که یکی از مهمترین اندیشکدههای معتبر روسیه در سطح جهانی است، در گفتگو با یورونیوز فارسی گفت: «سفر این هفته دریادار خانزادی به سنت پترزبورگ و دیدارهای سه روزه او اتفاقی نبود و با توجه به اوضاع منطقه از اهمیت زیادی برخوردار است. با توجه به مسائلی که در خلیجفارس به وجود آمده است، انتظار میرود روابط روسیه و ایران به ویژه در حوزه دفاعی-نظامی گسترش یابد.»
آقای ابراهیموف در ادامه افزود: «به احتمال زیاد در میان مدت یا حتی کوتاه مدت، انتظار حضور نیروهای دریایی روسیه در این منطقه وجود دارد. چرا که گفته میشود مذاکرات و توافقاتی در رابطه با توسعه همکاری میان ایران و روسیه شکل گرفته است که با توجه به رویدادهای اخیر در تنگه هرمز بسیار پراهمیت است.»
این کارشناس مسائل خاورمیانه در انتها افزود: «امروز ایران را نمیتوان متحد استراتژیک روسیه نامید، اما باید به چشم یک شریک نسبتا موثر به آن نگاه کرد و از اینرو دلیلی برای اینکه موافقتنامهها تنها روی کاغذ بماند وجود ندارد.»
به نظر می رسد اگر ایران موفق شود روسیه را به صورت عملیاتی با خود در آبهای جنوبی خویش هم قدم سازد، برگ برندهای مقابل آمریکا و متحدان عربیاش در خلیج فارس رو کرده است. به این ترتیب احتمال میرود ایالات متحده که در واپسین ماههای دور اول ریاست جمهوری ترامپ به سر میبرد، برای مذاکره با ایران بر همگرایی با فرمت پیشنهادی تهران تلاش کند.
این نکته قابل تامل است که روسیۀ پوتین اگرچه آتشنشان نیست، اما این موضوع را میداند که تشدید درگیری در تنگه هرمز و کوچکترین اقدام نظامی علیه ایران برای آنها نیز بسیار ناخوشایند است. امری که میتواند امنیت آسیای میانه را نیز تحت تاثیر قرار دهد و از همین روست که آب بر آتش منازعه میان ایران و آمریکا در خلیجفارس میریزد.
مقامات کرملین که پس از بحران سوریه خود را قدرت خاورمیانه میدانند، شاید به همین خاطر است که از یک سو سند مفهوم امنیت جمعی در خلیج فارس را به شورای امنیت ارسال کردهاند و از سوی دیگر با مقامات نظامی ایران به گفتگو پرداخته و آرام آرام سیاستهای اعمالی خویش را نیز در کنار سیاستهای اعلانی آغاز کردهاند.
بیشتر بخوانید: