در اقدامی جسورانه و نادر، آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل متحد روز چهارشنبه ششم دسامبر، «ماده ۹۹ منشور سازمان ملل متحد» را برای تسریع در اقدام شورای امنیت در مورد جنگ اسرائیل و حماس مورد استناد قرار داد. از اهمیت این ماده و موارد استفاده آن چه می‌دانیم؟
آگهیماده ۹۹ منشور سازمان ملل متحد ده‌ها سال بود که مورد استفاده قرار نگرفته بود. این ماده به مقام دبیرکل سازمان ملل این اختیار را می‌دهد تا مسائلی را که تهدیدی برای صلح و امنیت بین‌المللی هستند، برجسته‌تر کند.
دبیرکل سازمان ملل در نامه خود به رئیس شورای امنیت، مجددا بر درخواست‌های قبلی خود برای استقرار آتش‌بس تاکید کرده و هشدار داده است که نظم عمومی در غزه «به‌دلیل شرایط ناامیدکننده آن به زودی و به‌طور کامل با فروپاشی روبرو خواهد شد».
این درخواست کم‌سابقه در پی ناتوانی شورای امنیت سازمان ملل در تصویب قطعنامه «آتش‌بس فوری و پایدار» در جنگ اسرائیل و غزه مطرح شد. همزمان با افزایش تلفات فلسطینی‌ها و افزایش نگرانی‌ها از تسری جنگ به کشورهای اطراف و پیامدهای غیرقابل برگشت آن، این مداخله دبیرکل منعکس کننده نیاز فوری به اقدام سریع و قاطع شورای امنیت است.
گوترش به باد انتقاد گرفته شد
اقدام آقای گوترش واکنش شدید اسرائیل و حامیان این کشور را نیز برانگیخته است، چرا که به زعم آنها، هرگونه درخواست آتش‌بس با حمایت از گروه حماس برابر است
الی کوهن، وزیر امور خارجه اسرائیل، آنتونیو گوترش را به حمایت از حماس متهم کرد و دوران تصدی وی را «خطری برای صلح جهانی» توصیف کرد.
گیلعاد اردان، سفیر اسرائیل در سازمان ملل نیز خواستار استعفای آنتونیو گوترش شد و مواضع او را مغرضانه توصیف کرد. آقای اردان، آنتونیو گوترش را به نادیده گرفتن مسئولیت حماس در قبال این وضعیت متهم کرده است.
ماده ۹۹ چیست و دبیران کل تا به حال چند بار به آن استناد کرده‌اند؟
ماده ۹۹ یک ابزار دیپلماتیک است که به ندرت مورد استفاده قرار گرفته شده است و به مقام دبیرکل سازمان ملل اجازه می‌دهد تا هر موضوعی را که ممکن است تهدیدهای موجود برای حفظ صلح و امنیت بین المللی را تشدید کند به شورای امنیت گوشزد کند.
این اولین بار است که آقای گوترش از زمان روی کار آمدن خود در سال ۲۰۱۷ به ماده ۹۹ استناد می‌کند.
ماده ۹۹ به طور خیلی ساده اشاره می‌کند که «دبیر کل می‌تواند نظر شورای امنیت را به هر موضوعی که به عقیده او ممکن است حفظ صلح و امنیت بین‌المللی را تهدید کند جلب کند.»
بسته به نوع تفسیری که از کلمه «استناد» می‌توان کرد شمار مواردی که دبیران کل از آن استفاده کرده‌اند می‌تواند متفاوت باشد. اما از زمان تأسیس سازمان در سال ۱۹۴۵، دبیرکل‌های قبلی تنها شش بار «صراحتا» به ماده ۹۹ استناد کرده‌اند.
اگرچه این افراد از مسئولیت ضمنی برای جلب توجهات بیشتر به بحران‌های جهانی غفلت نکرده‌اند. چه بسا دبیران کل قبلی سازمان ملل بدون ذکر ماده ۹۹، در مواردی تهدیداتی را که برای صلح و امنیت بین المللی می‌دیدند به شورای امنیت ارجاع داده‌اند. از جمله این موارد می‌توان به بحران جنگ داخلی کنگو در سال ۱۹۶۰، بحران گروگان‌گیری سفارت آمریکا در ایران در نوامبر ۱۹۷۹، جنگ ایران و عراق در سال ۱۹۸۰ و بحران اخیر میانمار در سال ۲۰۱۷ میلادی اشاره کرد.
آخرین باری که دبیرکلی به طور رسمی و صراحتا ماده ۹۹ را مورد استناد قرار داد «خاویر پرز دو کوئیار» بود که به وضعیت لبنان در سال ۱۹۸۹ اشاره کرد. درگیری بسیار پیچیده‌ای که تهاجم اسرائیل به لبنان و اشغال جنوب آن را شامل شد و خطر کشیده شدن فرانسه و ایالات متحده به این درگیری نیز متصور بود.
اگرچه موارد استناد به ماده ۹۹ کم‌شمار بوده است، اما از لحاظ تاریخی در بسیج اقدامات سازمان ملل متحد به سمت بحران‌های خاص مؤثر بوده است. منتقدان سازمان ملل عدم استناد به ماده ۹۹ در نمونه‌هایی مانند نسل کشی رواندا در سال ۱۹۹۴ را به عنوان فرصت‌های سوخته برای جلوگیری از یک تراژدی تلقی می‌کنند.
در نامه گوترش درباره جنگ اسرائیل و غزه چه آمده است؟
استناد اخیر آنتونیو گوترش به ماده ۹۹، وضعیت وخیم در نوار غزه را نشان می‌دهد. نامه آقای گوترش به خوزه خاویر لوپز دومینگِز، رئیس شورای امنیت، با محکوم کردن «بیش از هشت هفته خصومت در غزه و اسرائیل، درد و رنج انسانی وحشتناک، ویرانی فیزیکی و ترومای جمعی در سراسر اسرائیل و قلمرو فلسطین اشغالی» آغاز می‌شود.
وی حمله حماس در هفتم اکتبر را «وحشیانه» می‌خواند و آن را محکوم می‌کند و در ادامه درباره احتمال شیوع بیماری‌های همه‌گیر، فروپاشی بهداشت در غزه و آواره شدن بیش از ۸۰ درصد جمعیت غزه هشدار می‌دهد.
از زمان حمله غافلگیرانه حماس به اسرائیل در روز هفتم اکتبر که منجر به کشته شدن ۱۲۰۰ نفر شد، «بیش از ۱۷ هزار فلسطینی» بنا به اعلام حماس در بمباران اسرائیل کشته شدند.
تاثیر ماده ۹۹ بر روند جنگ در غزه
شورای امنیت تنها یکی از شش ارگان اصلی سازمان ملل متحد است که بر اساس منشور سازمان ملل تأسیس شده است. با این تفاوت که مسئولیت اصلی آن حفظ صلح و امنیت بین‌المللی است.
شورای امنیت سازمان ملل متحد پس از چهار تلاش ناموفق سرانجام در ۱۵ نوامبر، بیانیه‌ای مشترک درباره جنگ جاری در غزه منتشر کرد و خواستار «وقفه های بشردوستانه فوری و طولانی» شد.
آگهیاین بیانیه تقریبا یک ماه پس از آن بود که ایالات متحده قطعنامه «وقفه بشردوستانه» برای محکومیت حماس و در عین حال کمک‌رسانی به میلیون‌ها نفر در غزه را وتو کرد. در حالی که ۱۲ عضو از ۱۵ عضو شورای امنیت رای مثبت داده بودند، ایالات متحده رای منفی داد. روسیه و بریتانیا نیز رای ممتنع دادند.
لیندا توماس گرینفیلد، نماینده ایالات متحده در سازمان ملل، علت وتوی آمریکا را اینگونه توجیه کرد که «این قطعنامه به حق دفاع از خود اسرائیل اشاره نکرده است».
برخی از اعضای شورای امنیت احتمالاً از نامه ماده ۹۹ به عنوان گشایشی برای از سرگیری مذاکرات درباره قطعنامه جدید استفاده خواهند کرد.
بلافاصله پس از اقدام گوترش، امارات عربی متحده به نمایندگی از کشورهای عربی، برای تصویب یک قطعنامه جدید شامل آتش بس بشردوستانه اقدام کرد.
در صورتی که یکی از اعضای دائم این قطعنامه پیشنهادی را وتو کند که احتمال آن زیاد است، آن وقت است که دوباره بحث به مجمع عمومی سازمان ملل کشیده می‌شود؛ درست همانطور که پس از وتوهای پی در پی ایالات متحده و روسیه و چین علیه قطعنامه‌های جداگانه شورای امنیت درباره غزه، در پایان اکتبر موضوع به مجمع عمومی کشید.
آگهیهر چند این موضوع ممکن است بار دیگر فشارهای سیاسی بر اسرائیل و متحدانش را زیادتر کند، اما بعید است که به اقدام مشخصی بیانجامد.
برخی از مقامات سازمان ملل متحد و کشورهای عضو این سؤال را مطرح کنند که چرا دبیرکل از ماده ۹۹ در سایر شرایط بحرانی در دوران تصدی خود مانند جنگ در اتیوپی، استفاده نکرده بود.